Symbolika konwalii

Omawiając symbolikę kwiatów podkreśla się, że w sztuce XVIII wieku zrozumienie dla znaczenia poszczególnych kwiatów było ograniczone z uwagi na przemiany historyczno-obyczajowe. Za przykład może posłużyć uroczy portrecik dziewczynki z rodziny zu Dohna w zbiorach olsztyńskiego muzeum. Dziewczynka została na nim pokazana we wnętrzu saloniku, stojąca przy krzesełku, na którym rozsypano kwiaty - róże, tulipany, narcyzy, goździki. Wydaje się, że kwiaty stanowią jedynie dekorację, ale zastanawiają białe lilie - symbol czystości i niewinności - trzymane przez dziecko w lewej rączce. Symbolika przypadkowa, czy świadoma? A może po prostu nawiązanie do tradycji. 

Nieznany malarz z terenu Prus Wschodnich, Portret dziewczynki z rodu zu Dohna, 3. ćw. XVIII w.
Zbiory Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie

W sztuce najpopularniejszymi kwiatami o wymowie symbolicznej są lilie i róże. W sztuce chrześcijańskiej były atrybutem Marii. Wskazywały na jej pochodzenie z królewskiego rodu. W średniowieczu róża przysługiwała dziewicom. Lilie symbolizowały zaś czystość, niewinność i dziewictwo (analogicznie do róży). Stąd lilia występuje często w scenach zwiastowania. 

Pieter Perret według Heyndricka Withoucka, Zwiastowanie, 1590 r.
Archanioł Gabriel trzyma w dłoni lilię, dodatkowo w wazonie stoją kwiaty maryjne - lilie i róże
Zbiory Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie

Lilie kilkakrotnie wymieniono w Biblii. W Pieśni nad pieśniami czytamy: 
"Jam narcyz Saronu, lilia dolin [konwalia?]. 
Jak lilia pośród cierni, tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt" (2, 1-2), 
czy 
"Mój miły jest mój, a ja jestem jego, on stada swe pasie wśród lilii" (2, 16). 
W Ewangelii św. Mateusza znajduje się cytat, który jest symbolicznym wyrażeniem ufności pokładanej w Bogu: 
"Przypatrzcie się liliom polnym, jak rosną, nie pracują ani nie przędą. 
A powiadam Wam: nawet Salomon w całej chwale swojej nie był tak przyodziany, jak jedna z nich" (Mt 6, 28-29). 
W Deesis - przedstawieniu tronującego Chrystusa w towarzystwie Marii i Jana - Jezus Chrystus jest pokazany jako władca i sędzia Wszechświata. Z jego ust wychodzi miecz - symbol władzy ziemskiej i lilia - odpowiednik dla władzy duchowej. 

Deesis. Malowidło ścienne w kapitularzu zamku w Lidzbarku Warmińskim

Lilia jest atrybutem świętych. Widzimy ją w wizerunkach Katarzyny - zarówno Aleksandryjskiej, jak i Sieneńskiej, Józefa, Antoniego itd. 

Św. Dominik

Niedawno poproszono mnie o konsultację. Chodziło o przedstawienie św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Zazwyczaj jest przedstawiana z narzędziami jej męki, tj. mieczem (którym ją ścięto), kołem (na którym ją łamano) i palmą męczeńską przysługującą wszystkim męczennikom za wiarę chrześcijańską. 

Św. Katarzyna Aleksandryjska

Jednak na konsultowanym obrazie św. Katarzyna Aleksandryjska trzyma w dłoni oprócz palmy męczeńskiej, lilie i konwalie. Konwalia była w symbolice roślinnej odpowiednikiem właśnie lilii. Umieszczenie ich razem świadczy o pewnej kompilacji znaczeń charakterystycznej dla sztuki XIX wieku. 

To w 1833 r. wydano we Francji książkę „Le language des fleurs”. Zawarte w niej niektóre treści są nadal czytelne. Dotyczy to m.in. białych lilii, które zgodnie z tradycją symbolizowały czystość. I w takim znaczeniu występuje jako atrybut św. Katarzyny. Tyle tylko, że przedstawienie św. Katarzyny Aleksandryjskiej jest kopią wcześniejszego obrazu, sądząc po ornamencie na szacie być może XVI-wiecznego. 
Konwalia majowa od wieków była wykorzystywana jako roślina lecznicza. W średniowieczu była nazywana lilium convallium (patrz Pieśń nad pieśniami) - do dzisiaj nazwa przetrwała w języku angielskim (lily of the Valley). Pięknym przykładem połączenia symboliki róży, lilii i konwalii jest korona Marii w ołtarzu z katedry św. Bawona w Gandawie namalowanym przez Jana van Eycka (1425-33). 

Konwalie znajdujemy również na portretach XVI-wiecznych. Przykładem choćby kobiece wizerunki w zbiorach Courtauld Gallery w Londynie (w połączeniu z bratkiem), Oskar Reinhart Museum w Winterthur, czy Wallraf-Richartz Museum w Kolonii. 
Konwalia występuje czasami w przedstawieniach Marii z Dzieciątkiem Jezus. Przykładem "Madonna z czyżykiem" Albrechta Dürera (1506), w którym mały Jan Chrzciciel podaje Marii bukiecik konwalii, symbol zbawienia świata. Konwalie stanowią tu analogię do Biblii, którą przytrzymuje Maria drugą dłonią, a w której znajduje się zapowiedź nadejścia zbawiciela. 

Nota bene patrząc na ten obraz przypominają mi się strofy z bajki biskupa warmińskiego  Ignacego Krasickiego "Ptaszki w klatce": 

„Czegóż płaczesz? - staremu mówił czyżyk młody -

Masz teraz lepsze w klatce niż w polu wygody”.

„Tyś w niej zrodzon - rzekł stary - przeto ci wybaczę;

Jam był wolny, dziś w klatce - i dlatego płaczę”.

[Czyżyk, podobnie jak szczygieł, był chętnie hodowany dla jego głosu. Szczygieł był postrzegany jako atrybut małego Jezusa]

A propos symboliki lilii. W zbiorach olsztyńskiego muzeum znajduje się wizerunek młodej damy, której towarzyszy nagie dziecko w wieńcu laurowym. 

Nieznany malarz z dawnych Prus Wschodnich, Portret kobiety z dzieckiem
Zbiory Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie

Wzorowany na siedemnastowiecznych portretach holenderskich został przypuszczalnie namalowany pod koniec tego stulecia, choć wizerunek nagiego dziecka (amorka?) jest datowany nieco później. Dziecko podaje kobiecie kwiat, który identyfikuję z lilią złotogłów (łac. lilium martagon). Skojarzenie dziecka z amorkiem jest o tyle uzasadnione, że w alchemii lilium martagon była rośliną poświęconą Marsowi.